Odporność nieswoista - czym jest i jakie są jej rodzaje?

Odporność swoista i nieswoista to złożone mechanizmy obronne wykorzystywane przez układ odpornościowy człowieka. Pierwszy z wymienionych typów nabywamy w ciągu życia. Z kolei odporność nieswoista jest wrodzona – dziedziczymy ją w genach. Wyróżniana jest odporność nieswoista czynna i bierna. Co to znaczy? Na czym polega? Czy można wzmacniać ten rodzaj odporności? Wyjaśniamy!

Organizm człowieka jest chroniony przez szereg barier, mechanizmów i procesów. Ich celem jest zapobieganie wnikania do ustroju niebezpiecznych cząsteczek, a w razie potrzeby identyfikowanie, zapamiętywanie, neutralizowanie i usuwanie zagrożeń.

Za utrzymanie równowagi pomiędzy działaniami obronnymi, a tolerancją układu immunologicznego odpowiada odporność. Jest ona nieswoista (wrodzona) i swoista (nabyta, indywidualna).

Zgodnie z fizjologią odporność polega na sprawnej ochronie organizmu przed zagrożeniami, którymi mogą być zarówno czynniki zewnętrzne (wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty, zanieczyszczenia), jak i nieprawidłowe reakcje toczące się w ciele. Mówiąc wprost, sprawna odporność pozwala na zachowanie zdrowia.

Zarówno odporność nieswoista, jak i swoista może być bierna i czynna. Określenia te zgodnie ze znaczeniem słów wskazują, iż w przypadku odporności swoistej mamy do czynienia z mechanizmami zmiennymi, które mogą być kształtowane w ciągu życia.

Z kolei odporność nieswoista oznacza mechanizmy niezależne od nas, otrzymywane, dziedziczone. Jednak w pewnym sensie także odporność nieswoista ulega modyfikacjom. Ma na nią wpływ wiele czynników, głównie związanych ze stylem życia.

Pierwszą barierą ochronną są mechanizmy odporności nieswoistej. Ten rodzaj ochrony jest w stanie zwalczać ogólne zagrożenie i nie posiada pamięci immunologicznej, jaką cechuje się odporność swoista.

Choć wrodzona odporność nieswoista nie rozpoznaje zagrożenia szczegółowo, to jej zdecydowaną zaletą jest niemal natychmiastowa reakcja. Nie występuje w tym przypadku wytwarzanie przeciwciał. Nie jest również potrzebny wcześniejszy kontakt z zagrożeniem (antygenem). Odporność nieswoista zawsze pozostaje w gotowości, aby zapobiec wnikaniu patogenów chorobotwórczych do organizmu. Jeśli jednak jej mechanizmy zawiodą, szybko dochodzi do przekazania takiej informacji dalej, dzięki czemu odporność swoista może wkroczyć do działania. Wyjaśniając, wrodzona odporność nieswoista jest niezbędna, aby obroną organizmu mogła zajmować się także nabyta odporność swoista.

Do funkcji odporności nieswoistej należą:

• ochrona przed wnikaniem patogenów chorobotwórczych, m.in. wirusów, bakterii, grzybów;
• wykrywanie patogenów;
• eliminacja patogenów, które przedostały się do organizmu;
• odbudowa ubytków, takich jak np. rany i skaleczenia;
• uszkadzanie tkanek własnych organizmu;
• inicjowanie reakcji odporności swoistej.

Odporność nieswoista bierna to bariery mechaniczne, chemiczne i mikrobiologiczne, które zmniejszają ryzyko wniknięcia patogenów i zanieczyszczeń do organizmu. Ten rodzaj zabezpieczenia warto określać jako oporność, a nie odporność, ponieważ funkcjonuje bez zaangażowania układu immunologicznego. Jedną z takich barier jest skóra. Dzięki gęstości i nieprzemakalności stanowi pierwszą barierę ochronną, a także reaguje na zmieniające się warunki.

Kolejną wrodzoną barierą są błony śluzowe, np. te wyściełające górne drogi oddechowe (nos i gardło), a także narządy rozrodcze. Funkcje błon śluzowych są bardziej złożone. Poza mechaniczną obroną umożliwiają one uwalnianie enzymów i wydzielin, wspomagają oczyszczanie z obcych cząsteczek i martwych komórek nabłonka, a także izolują tkanki od środowiska zewnętrznego.

Aparat rzęskowy, który mimowolnie wywołuje odruch kaszlu i kichania, to także element odporności nieswoistej. Kolejnym przykładem jest flora bakteryjna, białka o właściwościach uszkadzających ściany komórkowe bakterii (np. lizozym w śluzówce nosa i łzach), czy pH skóry.

Jako przykład wydzielin można wymienić np. wydzielinę nosową. To właśnie w odpowiedzi na zagrożenie dochodzi do jej nadprodukcji, co określa się potocznie jako katar. Produkcja zwiększonej ilości wydzielin wymaga jednak udziału układu immunologicznego, dlatego jest to już odporność nieswoista czynna. Reakcje uruchamiane pod wpływem zagrożenia to także na przykład stan zapalny, przyspieszenie metabolizmu, czy podwyższona temperatura ciała.

Odporność nieswoista nie wytwarza pamięci immunologicznej. Nie możemy więc rozwijać jej np. poprzez stosowanie szczepień ochronnych, jak w przypadku odporności swoistej (nabytej). Niemniej jednak skuteczność mechanizmów obronnych w dużej mierze zależy od stylu życia.

Niewłaściwa dieta, zawierająca pokarmy tłuste i smażone prowadzi do rozwoju wielu schorzeń. Nadużywanie leków przeciwbólowych i alkoholu może np. zaburzać florę bakteryjną przewodu pokarmowego. To z kolei osłabia odporność nieswoistą. Również częsty kontakt z zanieczyszczeniami, czy wdychanie dymu tytoniowego ma wpływ na bariery ochronne, ponieważ osłabia m.in. błony śluzowe. Niewłaściwa pielęgnacja skóry, zaburzają jej fizjologiczne pH, to kolejne przykłady spadku odporności nieswoistej.

Wrodzona odporność nieswoista nie jest gwarancją na zachowanie zdrowia. Aby ją wesprzeć należy stosować zdrową dietę, dbać o utrzymanie prawidłowej wagi, a także pamiętać o odpowiedniej dozie aktywności fizycznej.

Lek. Michał Dąbrowski

STADA/PL/216/2021